نگاهی به تاریخچه ضریح‌های مقبره امام رضا علیه السلام

به مناسبت سالروز شهادت امام رضا علیه السلام؛

اولین ضریح امام رضا (علیه السلام) ضریح چوبی بود

قدمت این زیارتگاه به دوران صفویه شاه طهماسب اول می رسد. اغلب مؤلفان مصالح ضریح را چوب با کمربندهای فلزی و روکشی از ورقه های طلا و نقره می دانند. برخی از انواع چوب ضریح از شمشاد، برخی از صندل، برخی از نقره و برخی دیگر (اعتماد السلطنه و صاحب التواریخ) مصالح ضریح را فولاد می دانند.

«نگین نشان» دومین مقبره در زمان نادرشاه افشار است

ضریح دوم، ضریح فولادی منبت کاری شده است که به ضریح نگین نشان معروف است و در سال ۱۱۶۰ قمری نصب شده است. این ضریح در کتیبه خود با دو سطر خط نستعلیق چهاردنگ با طلایی که بر بالای سر ضریح متبرکه نوشته شده است بی نظیر است: «حتا محتاج به رحمت خدا، حاجتمند و کار ملائکه زیارت کننده. آستانه فرشتگان نگهبان (طوایف) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه حسین موسوی صفوی بهادرخان هستند.”
برخی منابع حاکی از آن است که این زیارتگاه توسط نادرشاه ساخته شده است. وجود جواهرات بر بدنه ضریح دوم قطعی است و آخرین خبر از وجود این جواهرات در سال 1331 هجری قمری بوده که موید قرار دادن چهار یاقوت و یک زمرد در بدنه های ضریح در پایان است. مربوط به دوران قاجاریه .
اما جمعی از مومنان به سرپرستی حافظ سید محمد مهدی خراسانی بار دیگر ضریح را آذین بندی کردند. و اما ضریح دوم یا ضریح مرصع در سال 1160 هجری قمری نصب شد و حدود 73 سال در آنجا باقی ماند تا اینکه در سال 1233 هجری قمری در خارج از حرم قبلی نصب شد.

مقام سوم را به فتحعلی شاه قاجار نسبت می دهند

سومین مقام امام رضا (علیه السلام) در زمان فتحعلی شاه قاجار است. نام بانی سومین امامزاده مشخص نیست، اما این امامزاده در زمان فتحعلی شاه ساخته شده است.
از مشخصات این امامزاده نوشته اند: طول آن پنج، عرض آن سه، ارتفاع آن دو و جنس آن فولاد است. بر روی ضریح مشبک و بالای آن یک شیروانی چوبی پوشیده از طلا و در وسط آن طوق طلا با نگین و در طرفین آن دو گنبد نگین دار و بالای آن یک پوشش بسیار عالی
این ضریح در زمان محمدشاه قاجار پس از قیام محمد حسن خان سالار بن آصف الدوله، والی خراسان، دزدیده شد و تمام طلا و نقره ضریح را تصرف کرد و در همان سال ضریح را تعمیر کرد 1268.

حرم چهارم; زیارتگاه شیر و شکر

چهارمین حرم امام رضا (علیه السلام) به حرم شیر و شکور معروف است. این ضریح به نام ضریح طلا و نقره معروف به شیر و شکر در سال 1338 شمسی ساخته شد و پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، بر روی زیارتگاه ناگین نیشان نصب شد. در سطح داخلی ضریح دو بیت نوشته شده که بر اساس محاسبات الفبا از مجموع حروف هجای چهارم قمری عدد 1370 یعنی تاریخ نصب ضریح گرفته شده است. این زیارتگاه به همت ابوالحسن حافظیان ساخته شده است.

سیمین و زرین حرم فعلی امام رضا (علیه السلام).

حرم پنجم معروف به زیارتگاه سیمین وزرین است که در سال ۱۳۷۲ شمسی به دستور حرم مطهر رضوی، هفت سال بعد ساخته شد و آماده نصب شد.

با گذشت حدود چهار دهه از نصب ضریح چهارم، با گذشت زمان، ضریح شیر و شکر پوسیده و روکش های نقره ای و طلایی آن خورده شد و با وجود تعمیرات مکرر، به دلیل ضخامت و چین و چروک بودن آن استحکام لازم را نداشتند، لذا توجه به ساخت ضریح پنجم شد و پس از حدود پنج سال تحقیق، بر اساس طرح ابداعی پروفسور ورشچیان، ساخت ضریح جدید معروف به مقبره سمن زرین در سال 1372 آغاز شد. و متعاقبا مراحل آماده سازی پس از پایان مراسم بخور نهایی حرم سابق در عصر انجام شد و از روز شنبه منطبق با 21 ژانویه 2019 میلادی و پس از اتمام کار در روز سه شنبه منطبق با 16 دسامبر 1979 آغاز شد. پس از میلاد، به موازات آن. در روز عید سعید قربان در مراسمی با حضور حضرت آیت الله خامنه ای و تولیت آستان قدس رضوی، حرم رضوی با ضریح جدید بازگشایی شد.

ضریح جدید حدود 12 تن وزن دارد و از ویژگی های آن می توان به ضخامت روکش نقره و طلا و اتصال روکش ها بدون پیچ اشاره کرد. طول ضریح 4.78 متر و عرض آن 3.73 متر و ارتفاع آن با احتساب سنگ و پایه 3.96 متر و دارای چهارده دهانه در اطراف آن است. دو سوره حل العطی ویس به صورت کتیبه در اطراف درب حرم نوشته شده است. طول کتیبه سوره یاسین 16.76 متر و عرض آن 14 سانتی متر و طول کتیبه سوره یاسین 17.66 متر است. 18 سانتی متر عرض.

در تمامی گلبرگ ها و تزیینات به کار رفته مفاهیم فرهنگ متعالی اسلامی مشهود است و تاکید بر اسلامی و ایرانی بودن اجزا از دیگر ویژگی های این امامزاده است. استفاده از اعداد 5، 8 و 14 در بنای حرم به وضوح نشان دهنده پنج لحن و رتبه صاحب حرم به عنوان امام هشتم و همچنین وجود 14 محراب در چهار طرف محراب است. و بالاترین قربانگاه ها با کلام خدا خاتمه می یابد.
این ضریح با طول 31 سانتی‌متر، عرض 42 سانتی‌متر و ارتفاع 6 سانتی‌متر از ضریح قبلی (شیر و شیخار) به‌جای استفاده از چوب ساده، رنگ و روغن، سقف و فضای داخلی آن را بزرگ‌تر کرده است ضریح از مصالح خیاطی ساخته شده است.

زیارتگاه های باستانی در کجا نگهداری می شوند؟

ضریح چهارم به نام شیر و شکر همزمان با نصب ضریح پنجم در سال 1379 هجری شمسی به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد و ضریح سوم در سال 1338 هجری شمسی به موزه منتقل شد.